ABD Saglik Sistemi tarihi

1700lerde ABDde saglik durumu Avrupadan farkli degildi. Smallpox, Kolera ve Difteri yaygindi. Kole ticareti ile kitaya gelen bazi hastaliklar ozellikle guney topraklarini etkiliyordu.

Bu donemde hastalik engellemenin baslica yollari karantina ve cevre sagligi uygulamalari idi.

1799da Bostonda 1796da New Yorkda 1794de Baltimore’da mahalli saglik kurullari olusturulmus ancak ucretli personeli butcesi veya duzenleme yapma yetkisi bulunmyordu.

Yasam beklentisi(belirli bir zamandan itibaren ortalama yasam suresi)ne iliskin ilk yasam beklentisi tablolari1789da ABDde Wiggleworth tarafindan olusturuldu. Bu tablolarda dogumda yasam beklentisi 28.15 (bu durum neonatal mortalitenin yuksekligi rol oynadi) 5 yasindan yasam beklentisi 40.87, 20 yasinda 34.21 idi.

1800’den 1850’ye kadar saglik durumu az da olsa yukseldi. Sehirlere goc ile olusan kalabalik ve yoksulluk bulasici hastaliklari artirdi. Massachusetts’de 1850 yilinda tuberkulozdan olum orani 100.000 kiside 300 idi. Infant mortality 1000 canli dogumda 200 idi. Ayni yillarda yasam suresi ciddi sekilde dustu. 1820-1825 yilari arasindan Bostonda 27.85 olan ortalama yasam beklentisi 1840-1845’de 21.43’e dustu.

Amerika’da yavas gelisen halk sagligi calismalarini artiran 1850 Massachusets Sanitary Comission Report oldu(Lemuel Shattuck) Bu rapor Mas’deki halk sagligi problemlerini ve cozum yollarini ozetledi.

–          Saglik (mahalli) kurullari

–          Sanitary inspectors

–          Olum istatistiklerinin toplanmasi

–          Sehir ve binalar icin icin sanitasyon programi

–          Okul cocuklari icin saglik dersi

–          Alkolizmin kontrolu

–          Mental hastaliklarin kontrolu

–          Gocmenlerin saglik sorunlari

–          Kamuya acik hamam ve camasirhaneler

–          Sigaranin kontrolu

–          Hemsire okullarinin acilmasi

–          Koruyucu tibbin klinik tibba eklenmesi

 

Shattuck’un 50 onerisinden 36’si halk sagliginin temel prensipleri olarak kabul edildi.

Massachuset ardindan diger eyaletler de Board of State kurdular. Bugun US statelerinin herbirinin state boardu veya department of healthi vardir.

Eyalet health departmentlerinin yetersiz kalmalari uzerine County Health Departments kuruldu.

1973’de Amerika Halk Sagligi Associationsu(APHA) ilk yillik toplaantisini yapti ve surekli bir organizasyona donustu.

Federal Hukumet 1978 Marine Hospital Act ile gemi adamlarina hizmet etmek icin kurulan hastanelerin birlesmesiyle Marine Hospial Service olustu (Gemi adamlari vergi odeyemediklerinden hasta olduklarinda kiyi sehirlerinde tedavi edilmiyorlardi. Gemi sahiplerinin her bir calisanlari icin ayda 20 cent vermesiyle kiyi sehirlerinde hastaneler kuruldu.

1879’da Kongre National Board of Health’I kurdu. Ancak bu yapi uzun omurlu olmadi. Bazi gorevleri PHS’e devredilerek 1882de kapandi. Bu yapinin gorevini tamamlamasi sonrasinda ABDde bakanlik seviyesinde (diger ulke MoHlari gibi) bir erkezi saglik yonetimi olmadi.

1990’lerde ilk ulusal gonullu ajanslar kuruldu. Bunlar spesifik bir saglik problemine (tuberkuloz, kanser vb.) odaklanmislardi ve hala etkinliklerine devam etmektedirler.

1930’a kadarki donemde tedavi edici hizmetler gelisti bazi mulk sahibi zenginler hastane acma isine girdiler.

Bu donemden once tibbi hizmetleri insanlar aile, akraba ve arkadas destegi ile finanse etmekteydi. 1929da ekonomik bunalim ile insanlarin ozel kaynaklariyla saglik ihtiyaclarini karsilayamamasi uzerine caresizlikler yasandi. 1929 Buyuk Ekonomik Bunalimi sonrasinda II.Dunya Savasina kadar donemde sosyal programlar genisletildi. 1933’de Roovelt New Dealin parcasi olarak bircok ajans ve program olusturdu. Halk sagligi cabalari(malaria kontrolu) hastane yapimi, belediye ve kanalizasyon insaatlari hiz kazandi.

1935 Social Security Act ABD federal hukumetinin hastalik dahil sosyal konularla ilgilenmesi konusunda bir milestone niteligindedir. Bu kanun eyelet saglik programlari ve departmanlarina destek saglanmasini iceriyordu.

1930’da ayrica Hijyen Laboratuarinin NIH’e donusturuldu(bugun dunyanin en onemli medical arastirma kurumudur)

1946’da Bulasici HAstaliklar Merkezi Center for Disease Control and Prevention (CD)’ye donusturuldu. Bu, dunyanin en onemli bulasici hastaliklar merkezi ve saglik iletisimi ve egitimi konusunda en onemli merkez haline donustu. ABD’nin sagligin gelistirilmesi, bulasici hastalik, yaralanma ve ozurlulukle mucadele ajansi boylece kurulmus oldu.

II. Dunya Savasi saglik tesislerinin yeterliliginin sorgulanmasina sebep oldu. 1946 National Hospital Service and Construction Act hastanelerin dagilimi ve kalitesini iyilestirmeye yonelikti. 1960’a kadar hizli bir hastane yapim sureci yasandi. Ancak plansizca yapilan bu hastane artisi birbirine yakin konumlanmis hastaneleri ve cakisan ve gereksiz kalan hizmetleri sonuc verdi.

1954’de yayinlanan Derryberry raporunda kronik hastaliklarin onemine vurgu yapildi ve 1950 oncesi bulasici hastaliklar icin yapilan girisimler 1950 sonrasinda kronik hastaliklara yoneldi.

Gelisen halk sagligi uygulamalari ve asilama programlari ile bulasici hastaliklar tehdit olmaktan cikmisti. Boylece kronik hastaliklarin onlenmesi yeni ilgi odagi haline geldi.

Saglik egitiminin gerekliligi ve saglik egiticisi ihtiyaci bu noktada ortaya cikti.

Yeterli saglik hizmeti alamayan fakir ve yasli vatandaslar icin 1965 yilinda 1935 SSA’da degisiklik yapildi. Yaslilarin tibbi harcamalarini finansmani icin Medicare, fakirlerin ihtiyaclari icin Medicaid yapilandirildi.

1970lerde tibbi iyilemelerin halkin genel saglik durumunu iyilestirmekte yetersizligi anlasildi. Sagligi koruma alanindaki gelismelerin sagligi iyilestirme ve saglik maliyetlerinde artisa etkisinin anlasilmasinda 1974 yilinda Kanadada yayinlanan Lalonde raporu etkili oldu. Bu, hayat tarzlari ve cevresel kosullarin onemine vurgu yapan ve bircok sagligin gelistirilmesi stratejisi ile Kanadalilarin kendi sagliklari icin daha fazla sorumluluk bilinciyle hareket etmeleri gerektigini belirten rapordu.

Epidemiyolojik kanitlara dayali bu Rapor tibbi mudahale ve yuksek teknolojiye odakli ABDyi ciddi sekilde etkiledi ve boylece Halk Sagligi yeniden onem kazandi.

1979’da sagligin gelistirilmesi ve hayat tarzlari uzerine hukumetce Healthy People adli yayin cikarildi. Geleneksel tibbi mudahale odakli sagliktan hayat tarsi degisiklikleri ve cevresel stratejilerle hastaliklardan korunmaya yonelme yasandi.

1980da “Sagligin Gelistirilmesi/Hastaliklarin onlenmesi: Ulus icin Hedefler” adli yayin uc alanda(onleyici hizmetler, sagligin korunmasi, sagligin gelistirilmesi) hedefler belirledi. 1980lerin halk sagligi cabalarina bu kitap cerceve sundu. Saglik profesyonellerinin oncelikli alanlari secmesi ve odaklanmasi ve iyilesmenin nasil olculecegine iliskin yontemler iceriyordu.

80lerin sonlarina dogru hedeflenenlerin ancak yarisi yapilabilse de hedef koyma, belirgin amaclar belirleme ve ilerlemeyi olcmenin degeri goruldu ve boylece Healthy People 2000 yayinlandi.

Healthy People 2000 “Ulusal Sagligin Gerceklestirilmesi ve Hastaliklarin engellenmesi icin amaclar” yayinlandi. Yayinin amaci: nufusun saglikli yasam suresini arturma nufusun saglik esitsizliklerini azaltma koruyucu hizmetlere erisim saglama olarak belirledi.

Toplam 22 alanda 332 amac boylece belirlendi. 1999’da yapilan degerlendirmede amaclarin yuzde 15’ine ulasildigi belirtildigi. 1-14 yas arasi cocuklarda olum orani yuzde 26 azalarak yuzde 25 ulasti. (100.000 nufusta). Cocuk asilama ve momografi hedefine de ulasildi. Diyabet ve obezite ise artis gostermisti.

2000’de Healthy People 2010 yayinlandi. Degisen demografik yapiya uygun olarak yasam suresi ve kalitesinin artirilmasi hedeflendi. Ikinci hedef ise saglik esitsizlikleri idi. (fig: Systematic approach to Health System p.61)

Healthy People inisiyatifi federal, eyelet ve local seviyedeki halk sagligi profesyonelleri icin stratejik planlama tooluna donusturuldu. Cogu eyelet kendi spesifik ihtiyacina uygun olarak bu planlari uyguladi.

Halk sagligi cabalari icin oncelik alanlari belirlemek ve performans ve ilerlemeyi degerlendirmeyi cerceve yapi saglar. Saglik idaresi ve uygulamasi ile ilgili tum calisanlarin bu amaclara asina olmalari beklendi.

2006da ara degerlendirme yapildi. Toplam 467 amactan 281inde ilerleme yuzde 10unda hedefe ulasma saptandi 57 amacin ise(yuzde 20) kotulesme gosterdigi goruldu.

DHHS 20.yy boyunca 1900-1999 basarilan en buyuk halk sagligi hedeflerini acikladi.

–          Asilama

–          Motorlu tasit guvenligi

–          Daha guvenli isyerleri

–          Enfeksiyon hastaliklarinin kontrolu

–          Coronary Disease Control

–          Daha guvenli ve saglikli yiyecek temini

–          Daha saglikli anne ve cocuklar

–          Aile planlamasi

–          Icme suyunun temizligi

–          Sigaranin sagliga zararli oldugunun taninmasi

 

SOURCE: Cottrel, Girvan, McKenzie; Health Promotion and Education p.65